Ομότιμου Καθηγητή
και πρώην Πρύτανη του Πανεπιστημίου Αθηνών
Όλες οι εκδηλώσεις κι οι πράξεις στη ζωή μας, ξεκινάνε κι εκφράζονται από τον ίδιο τον άνθρωπο, ατομικά ή συλλογικά. Και είναι αυτός ο ίδιος ο άνθρωπος, που ευθύνεται για τις ιδέες και τις επιλογές του, είτε αυτές είναι καλές και στοχεύουν στο δημιουργικό καλό της ανθρωπότητας, είτε είναι επιλογές ανάρμοστές και λαθεμένες που οδηγούν στο καταστροφικό κακό.
Αν ο ίδιος ο άνθρωπος δεν αλλάξει στην νοοτροπία και την ηθική του υπόσταση, η ανθρωπότητα δεν θα ιδεί καλό. Και είναι αυτή η αλλαγή από τα πιο δύσκολα.
Το «δύσκολο» όμως δεν σημαίνει κι αδύνατο· κι ούτε πρέπει να μας οδηγεί σε παραίτηση. Η αναγκαιότητα της Ηθικής διάπλασης των νέων μας είναι πρώτιστο καθήκον της κοινωνίας και δεν μπορούμε να το παραβλέψουμε. Υπάρχουν τα παραδείγματα από κοινωνίες που λειτουργούν με ευνομία και με ελεγχόμενους εκτροχιασμούς της Ηθικής παρακμής.
Φιλόσοφοι, στοχαστές και ηθικολόγοι, έχουν κατά καιρούς ασχοληθεί και έχουν πολλά γραφεί για το θέμα αυτό.
Ο Νομπελίστας Μπέρτραντ Ράσσελ (1872-1970)1, υπήρξε ένας μεγάλος Ουμανιστής φιλόσοφος, συγγραφέας κι ειρηνιστής, ο οποίος παραδέχεται ότι η πηγή περί των Ηθικών Ιδεών είναι η Αρχαία Ελλάδα, και γράφει ότι η Ανθρωπότητα χρωστάει στους Έλληνες τον τρόπο σκέψης του Φωτισμένου Ορθολογισμού, στα περί Ηθικής Έργα. Ας το προσέξουμε κι ας διδαχθούμε απ’ αυτό.
ΙΙ. ΤΑ ΜΕΓΑΛΑ ΣΥΝΟΔΕΥΤΙΚΑ ΚΑΚΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΜΑΣ
Στην πορεία κι εξέλιξη του πολιτισμού, ο άνθρωπος ενώ ωφέλησε με τη γνώση του και την τεχνική πρόοδο την ανθρωπότητα κι αναβάθμισε σημαντικά την ποιότητα ζωής, δεν ανέπτυξε παράλληλα κι ισότιμα την καλλιέργεια της Ηθικής του υπόστασης –την Ηθικοπλαστική του–. Απεναντίας έχει διευρυνθεί το χάσμα της Νοητικής λειτουργίας με την Ψυχική (Ηθική) λειτουργία, σε σημείο που εκφράζονται φόβοι, ότι «όσο ο πολιτισμός τεχνοποιείται και κυριαρχεί η τεχνολογία στη ζωή μας, τόσο η φιλοσοφία, η οποία εκτρέφει την Ηθική, πνέει τα λοίσθια…» (Αξελός).
Ο Ράσσελ για τους μεγάλους κινδύνους που οφείλονται σε ανθρώπινα αίτια γράφει: «όσο οι δυνατότητες χειραγώγησης αδυνατούν να ελέγχουν τα στοιχεία κινδύνων τα οποία ο ίδιος ο άνθρωπος δημιουργεί, τόσο αυτά τα στοιχεία θα γίνονται όλο και περισσότερο επίφοβα…».
Στις μέρες μας ολόκληρο τον πλανήτη διαπερνά ο τρόμος μέσα από τους πυρηνικούς εξοπλισμούς, από τους πολέμους και την αύξηση τρομοκρατίας με εκδηλώσεις ασύλληπτης βίας και βαρβαρότητας κι από ανασφάλεια. και θα αυξάνει με όλο και μεγαλύτερους κινδύνους, όσο, η ζωή του ανθρώπου δεν κατευθύνεται από ορθολογιστική σκέψη.
Ένας άλλος κίνδυνος που απειλεί ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού της γης είναι η πείνα· ο Αντώνης Σαμαράκης σε μια συζήτηση το 1986, για την ειρήνη, μου έγραψε: «η βόμβα της πείνας είναι προάγγελος της πυρηνικής συμφοράς», και ότι «ειρήνη με τα σημερινά κοινωνικά και οικονομικά προβλήματα δεν γίνεται να στεριώσει...»
Ένα άλλο δείγμα από τα μεγάλα συνοδευτικά κακά του πολιτισμού μας, είναι ότι το ιδεώδες της Ελευθερίας και της Δημοκρατίας, παραβιάζεται από κατάχρηση εξουσίας, ανεπάρκεια ή ανικανότητα ηγεσίας κι από σκοπιμότητες.
Η έννοια της Κοινοβουλευτικής Δημοκρατίας, που θεωρείται σήμερα το πλεονεκτικότερο σύστημα διακυβέρνησης, εμφανίζεται κι αυτή υποβαθμισμένη κι ανεπαρκής για την αντιμετώπιση των κρίσεων από αλλοιώσεις και παρεμβάσεις που οδηγούν σε κατάχρηση εξουσίας και στη Διαφθορά.
ΙΙΙ. ΤΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΠΑΘΗ
Μέσα σε αυτά τα συνοδευτικά κακά και τους μεγάλους κινδύνους της ανθρωπότητας, ο «πυρήνας» είναι ο άνθρωπος με τις αδυναμίες και τα ανθρώπινα πάθη του τα οποία αναδύονται κι εκδηλώνονται με ποικίλες μορφές, φέρνουν σύγχυση στο μυαλό και οδηγούν σε ανάρμοστες πράξεις. Κάποια από τα πλέον σοβαρότερα είναι:
Η Απληστία: είναι το ακόρεστο πάθος για το κυνήγι του πλούτου, με όλες τις συνέπειες που δημιουργεί στις ανθρώπινες σχέσεις, με την αρπαγή και την εκμετάλλευση, την κατάχρηση εξουσίας και με τη Διαφθορά που ευτελίζει το άτομο και απαξιώνει τις ηθικές αξίες.
Το Πάθος για εξουσία: είναι η αχαλίνωτη εκδήλωση που σκιάζει όλα τα ευγενή κίνητρα και εκδηλώνεται με κάθε είδους διαβολή, συκοφαντίες, αναξιοπρέπεια, αδικία, εχθρότητα. και το οποίο υποσκελίζει όλους τους ηθικούς περιορισμούς. Δεν έχει καμία σχέση με τη φιλοδοξία που κινείται στο «Μέτρο» κι προσβλέπει στο καλό και το αγαθό.
Η Αλαζονεία: είναι ο υπερφίαλος εγωισμός, ο οποίος οδηγεί με τη μεγάλη πίστη στην ανωτερότητα του εαυτού μας, σε υπεροπτική συμπεριφορά στις ανθρώπινες σχέσεις και σε κατάχρηση εξουσίας. Σε επίπεδο φυλής, έθνους, θρησκείας ή ιδεολογίας, εκφράζεται με ρατσισμό, εθνικοκεντρισμό και με φανατισμό με όλες τις κακές συνέπειες τις οποίες τόσο έντονα ζούμε και στην εποχή μας. Δεν έχει η Αλαζονεία καμία σχέση με την περηφάνια που εκφράζει την αξιοπρέπεια, τη ευγένεια και το υψηλό φρόνιμα.
Η Ζηλοφθονία: Η ζήλεια που εκδηλώνεται και με φθόνο, πηγάζουν από την αδυναμία αναγνώρισης της προσωπικότητας του άλλου και με δυσαρέσκεια για την επιτυχία και την πρόοδό του. Εκδηλώνεται η ζήλεια και ο φθόνος με αισθήματα εχθρότητας και μίσους κι οδηγούν σε πράξεις που εκφράζουν τον χειρότερο εαυτό μας. Πολλές φορές οδηγούν, ακόμα και για ευεργέτες μας στην αχαριστία και την αγνωμοσύνη.
ΙV. ΠΑΙΔΕΙΑ ΚΑΙ ΗΘΙΚΗ ΔΙΑΠΑΙΔΑΓΩΓΗΣΗ
Πιστεύω πως ο κόσμος μπορεί να αλλάξει προς το καλύτερο, έστω και μακροπρόθεσμα, αν στόχος όλων μας αποτελέσει, η επίτευξη του «καλού» στην Ηθική διαπαιδαγώγηση των νέων· και ομιλώ για επίτευξη του «καλού» γιατί η κοινωνία μας είναι πλέον τόσο «βυθισμένη» στην Ηθική παρακμή, που είναι πιο δύσκολο το άμεσο ανασήκωμα στο «ιδεατό βέλτιστο».
Σ’ αυτή τη μεγάλη προσπάθεια της Ηθικοπλαστικής του ατόμου, απαιτείται συντονισμένη προσπάθεια από την οικογένεια, το σχολείο, την πολιτεία και την κοινωνία· κι ας μην παραβλέπονται οι Ηθικές ρίζες των θρησκειών και τα θετικά στοιχεία από τα κινήματα και τις επαναστάσεις.
Η ΠΑΙΔΕΙΑ όμως κι ο πνευματικός κόσμος με τη διανόηση οφείλουν να επωμισθούν τον πρωταγωνιστικό ρόλο.
Στο «ιστορικό γίγνεσθαι» υπάρχουν αντίστοιχες περίοδοι κρίσεων, οι οποίες μπορεί να αποτελέσουν παράδειγμα: στους διαλόγους του Πλάτωνα του 5ου π.χ. αιώνα, μετά τον μεγάλο καταστροφικό πόλεμο, η μεγάλη ηθική κρίση που επακολούθησε, αποτέλεσε το έναυσμα για τη διανόηση της εποχής, να στρέψει την προσοχή της, από τη διερεύνηση της «Αρχής του Κόσμου» στη μελέτη των κοινωνικών προβλημάτων, την Ηθικοπλαστική Διαπαιδαγώγηση και την Αυτογνωσία, με κυρίαρχες μορφές τον Σωκράτη και τον Πλάτωνα.
Αλλά και στη σύγχρονη εποχή μας, στη μεταπολεμική περίοδο του 1945, ο Άγγελος Σικελιανός 2, προβληματισμένος από τη μεγάλη Ηθική κρίση που ζήσαμε στην κατοχή του 1941-44 και στον εμφύλιο 1944-1949, γράφει:
«… Ο πνευματικός κόσμος, η διανόηση, έχει μεγάλη ευθύνη και θα πρέπει να κατέχει την καθοδηγητική πρωτοπορία, οδηγώντας τους νέους με ηθική διαπαιδαγώγηση σε φωτισμένους στόχους…» και συνεχίζει «…. Σ’ αυτή την μέγιστη προσπάθεια της κάθαρσης από την ηθική κατάπτωση, τα θεμέλια της οικοδόμησης υπάρχουν στις υποσυνείδητες αξίες του λαού μας που φανερώνονται σε κρίσιμες περιόδους της ιστορίας με παρορμήσεις και θυσίες…». Γιατί να μην προσπαθήσουμε να τις αφυπνίσουμε και τώρα;
Ο βασικός κρίκος για την καλλιέργεια του πνεύματος και της ψυχής είναι η ΠΑΙΔΕΙΑ. Αυτή αποτελεί κύρια ελπίδα για τη σωτηρία και την παλινόρθωση της κοινωνίας από τη μεγάλη Ηθική κατάπτωση και για το λυτρωμό από την έξαρση του υλισμού και του ατομικισμού.
Θα πρέπει να επισημάνουμε και να δεχτούμε ότι στην σημερινή κοινωνία μας, ο προσανατολισμός στην εκπαίδευση, αφιερώνει πολύ λίγο χρόνο στην Ανθρωπιστική και Ηθική μόρφωση και τη μόρφωση στα ιδανικά της Ειρήνης, ενώ δίνει μεγάλη έμφαση στην τεχνολογία, στον υπερβολικό υλισμό, τον ατομικισμό και την εξειδίκευση.
Πρώτιστος επόμενος στόχος είναι η αναθεώρηση και ο εκσυγχρονισμός των εκπαιδευτικών προγραμμάτων, σε όλα τα στάδια της Παιδείας.
Πολλά έχουν επισημανθεί σε λεπτομέρειες κατά καιρούς από πολλούς.
Ενδεικτικά παραθέτω, σε μια ελεύθερη μεταφορά, κάποιες ενδιαφέρουσες απόψεις και προτάσεις του μεγάλου Μπέρτραντ Ράσσελ, ο οποίος μέσα στους οραματισμούς του, αναλίσκει πολύ χρόνο σε προτάσεις για την πολιτική, οικονομική κι εκπαιδευτική οργάνωση της κοινωνίας. Μεγάλη βαρύτητα δίνει στην Παιδεία για την καλλιέργεια προσόντων όπως είναι: η καλοσύνη, η ανεκτικότητα, ο έλεγχος της οποιασδήποτε μορφής φανατικής πίστης, η αυτογνωσία κι η χειραφέτηση των ανθρωπίνων αδυναμιών αλλά και των παθών, τα οποία αποτελούν κίνητρο της κακοδαιμονίας για την ροπή προς το κακό σε όλους τους τομείς της ζωής.
Εκφράζει την άποψη ότι με την Παιδεία μπορεί αν γίνει κατανοητό, ότι η ευτυχία του ενός δεν μπορεί να οικοδομηθεί στην δυστυχία των άλλων. Αν αυτός ο οργανωτικός στόχος στην διαπαιδαγώγηση επιτύχει, όλοι οι άλλοι, στην πολιτική και την οικονομία θα ακολουθήσουν.
Για την επίτευξη αυτών των στόχων στη διαπαιδαγώγηση, ο Ράσσελ αφιερώνει πρακτικές προτάσεις που μπορούν να βοηθήσουν στην διδασκαλία, όπως λεπτομερή παραδείγματα από την ιστορία γενικότερα, αλλά και ειδικότερα την ιστορία των πολιτισμών, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, με επισήμανση του καλού και του κακού που αυτοί οι πολιτισμοί έχουν προσφέρει στην ανθρωπότητα· επίσης το ρόλο που έχουν παίξει οι ανακαλύψεις και οι εφευρέσεις, αλλά και οι επισημάνσεις κι οι αναφορές μεγάλων στιγμών της ιστορίας και των σταθμών προόδου. Όλα αυτά μπορούν να βοηθήσουν γιατί εξάπτουν την φαντασία των παιδιών και των νέων.
Παράλληλα με τις προτάσεις του Ράσσελ, δεν έλειψαν ούτε κατά το παρελθόν ούτε σήμερα λείπουν φωνές και προτάσεις για ηθικοπλαστική διαπαιδαγώγηση και ηθικοποίηση και ανάπλαση της κοινωνίας.
Μια ενδιαφέρουσα διακήρυξη από την Διεθνή Ένωση Πανεπιστημιακών Αρχών 3 (International Association of University President–IAUP) το 1970, εστάλη στα πανεπιστήμια, τονίζοντας το ρόλο της Ανωτέρας κι Ανωτάτης Εκπαίδευσης· μεταξύ των άλλων αναφέρεται: «… η σύγχρονη εκπαίδευση αφιερώνει δυστυχώς πολύ χρόνο για τη μετάδοση γνώσεων και τεχνολογίας, ενώ σε μεγάλο βαθμό δεν καταφέρνει να εμπνεύσει στη νοοτροπία των σπουδαστών τις ηθικές αξίες και τα ιδανικά… και προετοιμάζει εξειδικευμένους επιστήμονες οι οποίοι δεν είναι σε θέση να αντικρύσουν τον κόσμο ως ένα σύνολο… Εδώ βρίσκεται κι η αληθινή αιτία όλων των άλλων κοινωνικών προβλημάτων που συγκλονίζουν σήμερα σε παγκόσμια κλίμακα… Για να σταματήσει αυτή η παρέκκλιση –τονίζεται– ότι είναι ανάγκη να διαμορφώνονται επιστήμονες-διανοούμενοι με ευρύ πνεύμα, ικανοί να χρησιμοποιούν τη γνώση τους και την τεχνολογία για το καλό της ανθρωπότητας…».
Ειδικότερα τονίζονται:
Πρώτον: Ενίσχυση της ανθρωπιστικής μόρφωσης που να μπορεί να συνεισφέρει στην ευημερία της ανθρωπότητας, περισσότερο με το πνεύμα του «Εμείς» κι όχι με την νοοτροπία του «Εγώ» για την ικανοποίηση άμεσων ατομικών συμφερόντων.
Δεύτερον: Έμφαση στην Ηθική μόρφωση, που θα αντικρούει τον υπερβολικό υλισμό και τον ατομικισμό αλλά και τις θεωρίες, ότι δήθεν οι ηθικές αξίες του παρελθόντος έχουν παλαιώσει.
Τρίτον: Να συνδυάζεται η μόρφωση με τα ιδανικά της Ειρήνης, στη βάση της συνεργασίας των λαών για διαρκή Ειρήνη, με «ξερίζωμα του εθνικοκεντρισμού» και με καταπολέμηση του σωβινισμού και της ψυχολογικής έμφυτης εμπάθειας και καταπολέμηση της εχθρότητας των κρατών και της φανατικής πίστης, λαμβάνοντας υπόψη –ιδιαίτερα σήμερα με την παγκοσμιοποίηση– την εκμηδένιση των αποστάσεων και των συνόρων.
Αυτά τα τρία σημεία, Ανθρωπιστική μόρφωση, Ηθική μόρφωση και μόρφωση με τα ιδανικά της Ειρήνης, είναι απαίτηση της εποχής μας και καθήκον πρωταρχικό της Παιδείας, ιδιαίτερα της Ανώτατης.
Για την επίτευξη αυτών των στόχων η διακήρυξη της Ι.A.U.P, προτείνει τη Διαπανεπιστημιακή συνεργασία, με ανταλλαγή προγραμμάτων στις εξωτερικές σχέσεις των κρατών κι ενθάρρυνση των σπουδαστών για τη δημιουργία Λεσχών και Συλλόγων με σκοπό την καλλιέργεια πνεύματος Ανοικοδόμησης μιας Ανθρωπιστικής Κοινωνίας.
Η προώθηση μιας τέτοιας παγκόσμιας παιδείας με αυτά τα ιδανικά δεν παύει να αποτελεί έναν υψηλό στόχο.
Με παρόμοιο ειρηνικό πνεύμα δημιουργήθηκαν και τα διάφορα κινήματα Ειρήνης σε Διεθνές και Εθνικό Επίπεδο, τα οποία παρουσίασαν έντονη δραστηριότητα ιδιαίτερα στις 10ετίες του 1970 και 1980.
Κάποιες προσωπικές απόψεις για τα αίτια και την αναχαίτιση της Ηθικής κρίσης, έχω εκφράσει προσωπικά κι εγώ κατά καιρούς4.
ΕΠΙΜΕΤΡΟ
Η ηθική παρακμή έχει οδηγήσει την κοινωνία μας σε κρίσιμη καμπή. Μια κραυγή αγωνίας καλεί για σωτηρία και αναχαίτιση αυτής της ηθικής κατάπτωσης και της απαξίωσης και του ευτελισμού των ηθικών αξιών.
Με την προσοχή στραμένη αποκλειστικά και μόνο στην πολιτική και στον οικονομικό παράγοντα της κρίσης –που είναι αναμφισβήτητα αναγκαία– δεν θα οδηγηθούμε σ’ έναν καλύτερο κόσμο. Η ανάπλαση της κοινωνίας ζητάει επιτακτικά την διαπαιδαγώγηση του ανθρώπου, με Ανθρωπιστική και Ηθική μόρφωση. Επίκεντρο της κάθε προσπάθεια ας είναι Άνθρωπος και πρωταγωνιστής η Παιδεία και ο πνευματικός κόσμος.
1. Ράσσελ Μπέρτραντ: Στις συμπληγάδες των ιδεών. (Εκδ. Αρσενίδης, Αθήνα 1963)
2. Σικελιανός Άγγελος: Πεζοί λόγοι (τομ. Ε, Εκδ. ΙΚΑΡΟΣ, 1983)
3. Διακήρυξη International Association University Presidents (IAUP)
4. Μήτσης Ι. Φώτης: 1) Ηθική και Δεοντολογία στην Οδοντιατρική. (Μονογραφία, Εκδ. Γρ. Παρισιάνου, 1992). 2) Η κρίση των ηθικών αξιών και η αναγκαιότητα αφύπνισης των ατόμων και της κοινωνίας. (Οδοντιατρικό Βήμα, Οκτ. 2008, Αθήνα). 3) Στοχασμοί και το ζητούμενο. Προσδοκίες για έναν καλύτερο κόσμο. (Οδοντιατρικό Βήμα, Ιούλιος 2011, Αθήνα). 4) Αναζητώντας τα βαθύτερα αίτια της κρίσης «εφ. Η Θεσπρωτική-Ιούλιος 2014».
Φοινίκι Αύγουστος 2016
ΦΩΤΗΣ Ι. ΜΗΤΣΗΣ
Ομότιμος Καθηγητής
και πρώην Πρύτανης του Πανεπιστημίου Αθηνών
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου